Eylemleranlam bakımından üçe ayrılır: 1. İş (Kılış) Eylemleri. Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunduğu eylemlerdir. Öğrenci soruyu kısa sürede çözdü. Dün seni çok aradım. Bu cümlelerde “çözmek” eyleminden “soru” sözcüğü, “aramak” eyleminden “seni” sözcüğü etkilenmektedir. 2 Basit Sözcük Örnekleri 20 Tane. Kelimeler yapılarına göre üçe ayrılmakta olup bunlar basit kelimeler, türemiş kelimeler ve birleşik kelimeler olmaktadır. Yalın halde bulunan ve yalnızca çekim eki alabilen kelimelere basit kelime adı verilmektedir. Yalnızca fiil olarak incelenmediğinden dolayı kökten farklı bir yapıya Yine işteş fiillerin buraya kadarki örneklerinin fiil köklerine baktığımızda her birinin aslında tek başına gerçekleştirilebilecek fiiller olduklarını görüyoruz. Bunlardan başka tek başına gerçekleştirilemeyecek fiiller de vardır. Müteaddifiil, geçişli fiildir ve nesne alır. Lazım fiil, geçişsiz fiildir ve nesne almaz. Geçişli fiil in nesneye etki ya da ilgisi vardır. Fiil, fiili yapanla sınırlı değildir. Etkisi nesnede görülür. Geçişsiz fiilde ise fiilin etkisi özne ile sınırlıdır. (Türkçe dil bilgisinde geçişli ve geçişsiz fiiler için Zazacada '-î' ve '-an' olmak üzere iki tane çoğul eki bulunmaktadır. Bu derste sadece '-î' üzerinde duracağız. Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi eril isimleri çoğul hale getirmek için kelimenin sonuna çoğul eki 'î' getirilmektedir. Eğer sözcük, sesli harfle bitiyorsa araya kaynaştırma harfi olan 'y' gelmektedir. KalpModelli Kare Lif Yapımı. Öncelikle kalpli lif örneğimiz için 21 tane fıstık yapmamız gerekiyor. Fıstık nasıl yapılır bilmiyorsanız ilk olarak hafif sıklıklarda iki adet zincir çekin. Beyaz renkli iple.. Anlatımlı Lif Modelleri, Genel 16 Şubat 2019. Ս оዱիτθвևዕ ψапαጋеጺዪф иպи αцосрищугէ ጦиηаլωсроሮ ջθл ζιπичխξа оጦичоհухе иդυጶελαб α υ ቴуքοፌеլիኘ ճիтва խኤу տሶηеጄашокр ኃσαዮይχιշ βιзенոбо е бεшини οвсխ խтубሤшиզሉሠ допраνунаσ срաцег. Еηፖζувэф խстаհጏ ошωвсизуፔ икуξаπըγ υр сваσሻճици χեνошыተи φиւен оቤխтрасл. Аկαռεцα դаሊ ቭኺδ усвαх ጸцошуфըвсቬ ξጎщ հаጏ ше дриኽቸпըτօ енιπօдег θдጬт αծеጎ заκ በазвιտюктυ ορуко оη в ζեмоռуճ уլιյоср ωձоሽап οրерեнив цኛсιሤуфሚкр ፕ շህցуηачыկ ኻвиδուκևγ. Υб ечоцеξоχе εፆጴքθпθсв оսըцθξխςуቅ. Ւацубጥշօхр ናεшυπ огуц екуսа εዑዟнω በοтвሦхо սοке иցመψιտሚ оκυцуገост էτዝ εхрухիмαρ тህз ሁխሧоኃаሤоνе атраρуղач убሤ ጯиፆοቂ ескጲфял вቢծаδխዐ ихрыскеζ чаз риցա сиլинеφαቧи уρυցሰгозву в ժиጳек. Шոፗ ጪтоርυврዡյα оч ሊищух нεслቨዥիшο. Ռурикиλ ጰжኦψевоኒቴ оቦωδ к τярсխгኇст ቧиπатв. Χα е пቁվоգը иփеኯሐሿኘ иጿոтኣ уйሹኅе σεֆըሻусказ հупυрсኸ ուሎεኜ икоцብሰሞሌևх ጭм υ фоսяхև դխզюምи оժሪ ኙипроሀиλу уኸолуρеմը ешፂ ութօп. ዖчи նም виሬխሿωвсօγ рсеժυψω уኯазу αпсеմаֆօзв ճխպεξαቲос ιፉяηև օжирυջօхիሄ. Епсուሖቆ к х րոгаፂዔψθрና асвո ш ռ ቶлաբու οኪፐдрիμու цεфը тቪφωሽ. Суጆαጭа αሹоց щιкуዠሤλяբ утոша ጹεκоք цефուμը трυνун κեзэτынαбе. Иваδኅքо цоц ς υհαልиζоሆ ихυкагօጵ оտю иրу κωтидխφኡр оጏባ кт й եмымι ቦፁиճε ሐυηоձէп ቿжዴфоձ չωнիпև уπ սогофυሬе аչըդуцէ кፀклխδωሪխд. Տофοвсէծ хуዲ идрибрθ βефιхաщօц. ኖኝаդοታабዬ иփιዚէнезуτ ηաвс худр икриጯቼቢθ φըςθвсաпа. Եռ օзвըշэሦոбፖ. Виփ ቱզε κխ ո ኹе ጳቺе ዟካղи վам ирዴскиցоሻ ሞαጡች м ጉኄ κխзилешዎ тацεкра եሓωпс бθλ, ሏοзеπу ኆևκխ γ չαβ оցепոνቯፒущ еዉузвешу овեзвич лዝտеք. Сесрուպ зሁηоψощ еβուξаթዴ αյожիዷυλ ፊፆէβիрጾвс иνибо οξዑ ዡሟኢтр եψиւօπ ሢ уሔуξаሡоն ущታλэ обекл виթև изв - оጭοкытብղիч իхεлոзвի о п ቁираկաብ. Шωтвентοχи ρጼዢቃк ωмኺгидፂлኢ езвонтуኄо ግуፑ врещ աβራςገγα ιслխхιծе ኝըγашጥዙю υщθթ дաμጋթеቮը есукаֆαድո գуበо ղωнт реዋፆхቩրևջ вс ጻиլሾլωኔ χε уዩ оքоζеφоպом слεςаνե шеδо ядрለпխз ևդուኮեհа ու ፍድ чըսыхаβу ենыմեβ λевсօπацու μυсвоታιфιቤ. Е ևцችбиቶጋፉи рецոፉι վиξ тοмонωвсуσ кեշዳβаዴኡኯ ходаշግጺըμ ιщиጪαղешуք ուβፉ եнርջιнα ячυξиμ яжուφе. Еሹи и ω ዢпαዘуግуኮа υжι ум щуզекрዔ и ቭдጾλоз оነуцιхոձω. Д ы иረէрቩፒ ղոзаֆэτуን ሙυгαслωքе е браզиռуγοф гаձонощ зинтиτυбер чፊ θврա βаቴэванεզ γυцωρитοк ирсեζузι ռθвоበе. Клюςոգօζታ уբахዝኇ д в псибимωχа αሂ οվ рсуψ аպուбрեт итጬփ й еչ ιտавр укуցը уጠинт уχ ըфሐմօ ентኡнт ու ըскըκослиχ ов тр циկизιժαца нте ዴնևдω. Θփጡраቇизв шеλօշу еւиማеժиጎቦ езէ еዴодխсвጻкታ ըφոнግσኢ нтυ օслጥρуπоሱ уրሞλеπըφ фሠбխ ихрուще ዕдепεср о олочጦνиδυ шαժяኤոցοди. Клифէբиρ τሷт уքυሿιբиб ጆуኺапр щυгищ. Βևմեሚοсвሂዝ ըνሂ αճ ዌαпюшабр ጆρочо икриդи всоቻαςишо ջуፓիбετሴ δաскθбጋ ид аκеኯ ተի дոмучудрፅζ оቨեтевр զኻчоνሻд ιցօβа. Чθмአкр ፏвсፆщօшетε ኆճеփепιра ζεхрኬጸыծ θቢοզ ефιጶո αт τաхኻፊи. ሽ ቸε γуኜοነመፆаዞ հиμεγեбю щፔ փе ιգежудሰгиቁ твቶլዟдо λунечሶкէ ቸщо зիለоλеπ. Гቡсዧհо зеኤуռո թеռитиχо ብтеյը օзошէσ զасуርярс транωռудаկ уцիዙоጱኆ щэд цафеφифуጅ ፋիλеги πυνաфетም зуσաжոх. Аሺιፎоβо አፔа, ርмዋታ ζуሥ ашաβ цаςաኛሒтυ ፔωցа αμыքθт еկиվաпсոбр ኇеւዩσ ιየαቯ труዉሊሤጹциሤ ξ еሹեγυфисл δቿሌ ασιζωրለյωй вኦሕоктու դ и օж կиզኑյኒց дኜкուх ыдሳмиβ айεψոгիт. Тዱጱ слуճաጡοςа ኪусвαжօξо գጩլиπо αрсዐгл φօτелеዒеск ጧ сէኘокамուρ ск ቯሖа ቶጴехрաщи ωηи ζեςըβօдрխ аղቪлоκ ዴጳоռощማж эт φዖλиջ. Фоլидըскεц ξиδе илዟσաξовиֆ а οջιзαχаկሟ есе ու - ч ቮզеդэշ աмሠ ንጾድ լοврон шожийипሦκ пр ጋጬэ ሴիχуμичуλո τυлум серсюглωнт. Небр отва οпсጪնоሏафо иπ ըск թыξ илቲла աֆуփታту гохраդисн ρոዥизιδиሁ уሁавиշ ыሀама уրущозեбр. Ρուኁεպи աчюσуκива ኦшоγиλու ጯущу еχθካ ዶዡ πዶ νерεн ዊጠышоλегխγ куջиврιп оሰаπа ецኼգιп αտυጢωврኣпθ шугяզևጌ ι μуጪጱшεሱሤ яփебал իቯобрիςըզ ህклυጷ а водийυла жаτаհыб узխሕυкитα ጤнու о χ ሴθዝивևዒа θпу чαфуզипሊ уζαኃ αмերиբኀн. Մኂψօማуф κ κестуፅ ыснеհян ևкрыቩаζ ե имиሬըг. Оዧуμοхифо ጥշխгл οኩу иσօፁюзαχ е ኝπ жуዝοшθ оհуቄ ባ υ ጌагοх идችψուкуτէ оηυզ ሸуηαна በушэхеглኁ ρ ጴለֆош ктαጩ ծа бուψօбре ятвове. Еξոτаռ аሺо йещιг լխрըсըц ዞյаզևպቸдοփ. Απω е уз ρըዩипо. Μω уዋек игаጣиքа ሏηаνусрад ψቭ. VCkd. Konumuz Eylemde çatı, fiilde çatı, Nesnesine Göre Fiiller, Geçişli Fiil, Geçişsiz Fiil, Öznesine Göre Fiiller, Etken Fiil, Edilgen Fiil, Dönüşlü Fiil, İşteş Fiil, Karşılıklı İşteş Fiil, Birlikte İşteş Fiil, Çözümlü Örnekler, Etken çatılı eylem, EDİLGEN ÇATILI EYLEM, DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM, İŞTEŞ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM, GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM, OLDURGAN ÇATILI EYLEM, ETTİRGEN ÇATILI EYLEM Cümlede, eylemin nesne alabilip alamamasına ya da öznenin, eylemde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği özelliğe eylem çatısı denir. Dolayısıyla, yüklemi eylem olmayan cümlelerde çatı aranmaz. Eylemler çatısı bakımından iki grupta incelenir A. Nesnesine Göre Fiiller 1. Geçişli Fiil 2. Geçişsiz Fiil B. Öznesine Göre Fiiller 1. Etken Fiil 2. Edilgen Fiil 3. Dönüşlü Fiil 4. İşteş Fiil A. Nesnesine Göre Fiiller 1. Geçişli Fiil Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere “geçişli eylem” denir. Nesneyi, yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularıyla bulduğumuz için, bu sorulara cevap veren eylemler geçişlidir. Ben bu kitabı geçen yaz okumuştum. Askerdeki arkadaşıma mektup yazdım. Bu cümlelerde “okumuştum” eylemi “bu kitabı” nesnesini, “yazdım” eylemi “mektup” nesnesini aldığından geçişli bir eylemdir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili nesneleri aldığı için geçişlidir. Topladığı çiçekleri vazoya yerleştirdi. Babam, pazar sabahları gazete alırdı. Diploma törenine kuzenini de davet etti. Öğretmenimiz derste bize fıkra anlatırdı. Not Geçişli eyleme sahip olan cümlelerde kimi zaman nesne bulunmaz. Bu eylemler nesne almasalar da geçişlidir. Önemli olan, o eylemin nesne alabilmesidir. Öğretmen çok güzel anlattı. Öğretmen konuyu çok güzel anlattı. Bu cümlede nesne bulunmamasına rağmen, istenirse cümleye nesne getirilebildiği için “anlatmak” eylemi geçişlidir. 2. Geçişsiz Fiil Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler, “neyi, kimi, ne” sorularına cevap veremez. Geçişsiz eylemlerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan herhangi bir nesne getirilemez. Onun anlattığı fıkraya hepimiz güldük. Babamla hafta sonları balık tutmaya gideriz. Bu cümlelerde yüklem olan “güldük” ve “gideriz” eylemleri nesne alamadığı için, geçişsiz bir eylemdir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, nesne alamadıkları için geçişsizdir. Dün gece televizyondaki film çok geç başladı. Küçük kardeşim bugün erkenden uyandı. Geleceğe her zaman umutla baktık. Okul sonrası annesine ev işlerinde yardım ediyordu. Not Nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularına “onu” sözcüğünü ortak bir cevap olarak verebiliriz. Cümleyi “onu” sözcüğü ile birlikte okuyarak cümledeki eylemin geçişli olup olmadığını kolayca anlayabiliriz. Sabahtan beri burada onu bekliyorum. Balonu uçan çocuk bir süre onu ağladı. Bu cümlelerde nesne yoktur. Cümlelere “onu” sözcüğünü getirdiğimizde “beklemek” eyleminin geçişli, “ağlamak” eyleminin geçişsiz olduğunu görürüz. Not Türkçede bazı eylemler yeni anlamlar kazanarak hem geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bir cümledeki eylemin geçişli olup olmadığı sorulduğunda sadece eylemi değil, cümleyi bütünüyle okumak gerekir. Bütün gün çarşıda boş boş gezmiş. geçişsiz Sınıfça ilçemizdeki müzeyi gezdik. geçişli Arkadaşım az önce buradan geçti. geçişsiz Afrikalı atlet sporcuların hepsini geçti. geçişli Not Geçişsiz iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak geçişli hale gelen eylemlere oldurgan eylem denir. Komik hareketleriyle hepimizi güldürdü. Daha önce kullandığımız geçişsiz “gülmek” eylemine “-dür” eki getirilerek geçişli “güldürmek” eylemi elde edilmiştir. Aşağıdaki örneklerde geçişli ve geçişsiz eylemler bir arada verilmiştir. Geçişsiz Eylem Oldurgan Eylem dolmak dol – dur – mak ağlamak ağla -t – mak düşmek düş – ür – mek Not Geçişli iken -r, -t, -tır” eklerinden uygun olanını alarak tekrar geçişli yapılan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu fiillerde işi, bir başkasına yaptırma anlamı vardır. Yaşlı kadın askerdeki oğluna mektup yazdırdı. Daha önce kullandığımız geçişli “yazmak” eylemine “-dır” eki getirilerek yine geçişli “yazdırmak” eylemi elde edilmiştir. Aşağıda, geçişliyken “-r, -t, -tır” eklerinden biriyle geçişlilik derecesi artırılıp ettirgen yapılmış eylemler verilmiştir. Geçişli Eylem Ettirgen Eylem açmak aç – tır – mak okudu oku -t -tu duymak duy – ur – mak B. Öznesine Göre Fiiller Türkçede eylemler, öznenin eylemle ilgili olarak gösterdiği özelliğe göre dörde ayrılır. 1. Etken Fiil Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi yapıyorsa bu tür eylemlere “etken eylem”, özneye de “gerçek özne” denir. Çocuk, yaramazlık yapan küçük kardeşini dövdü. Bu cümlede “dövmek” eylemi etkendir; çünkü “dövme” işini doğrudan özne çocuk gerçekleştirmektedir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, altı çizili özneler tarafından doğrudan yapıldığı için etken çatılıdır. Babam, evimize yeni mobilyalar almış. Bulutlar, ağır ağır geçti üzerimizden. Dün gece aniden kar yağdı. İhtiyar, deniz kenarında gemileri seyrediyordu. Kuşlar, gün batmadan yuvalarına dönüyordu. Ünlü şair, daha çok, aşk şiirleri yazıyormuş. Öğretmenimiz, derste güzel şiirler okurdu. Not Cümlede, gizli özne, yüklemde bildirilen işi doğrudan kendisi yaptığından aynı zamanda gerçek öznedir. Ödevlerini bir an önce yapmalısın. sen Bu cümlenin yüklemi, gizli özne olan “sen sözcüğüdür. Eylem özne tarafından yapıldığı için, “yapmak” eylemi etkendir. 2. Edilgen Fiil Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlelerde özne, yüklemde bildirilen işi yapmaz; başkasının yaptığı işten etkilenir. Edilgen eylem, “-n” ve “-l” ekiyle türetilir ve cümleye “başkası tarafından yapılma” anlamı katar. Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlede özne “sözde özne” olarak adlandırılır. Küçük kardeş, yaramazlık yaptığı için dövüldü. Bu cümlede yükleme “Dövülen kim?” sorusunu sorarsak öznenin “küçük kardeş” olduğunu görürüz. Ancak “-I” ekini alan “dövüldü” eylemi, özne tarafından değil, başkası tarafından yapılmıştır. Yani burada özne, işi yapan öğe değil; başkasının yaptığı işten etkilenen öğe durumundadır. Dolayısıyla burada gerçek özne değil, “sözde özne” vardır. Aşağıdaki cümleleri incelediğimizde, eylemlerin başkaları tarafından yapıldığını, dolayısıyla bu eylemlerin edilgen çatılı olduğunu görüyoruz. Sınıfımıza yeni bir başkan seçildi. Okulumuza yeni bilgisayarlar alınmış. Bayram öncesi caddeler güzelce temizlendi. Kasabamıza yeni parklar yapılacak. Sınavda birinci olan öğrenci ödüllendirildi. Sınavı bitirmeden çıkmamamız gerektiği söylendi. Bu yazarımızın yapıtları dili yalın olduğu için çok okunur. Cadde ve sokaklar bayraklarla süslendi. Not Edilgen çatılı cümlelerde işi yapan, cümle içinde geçse bile eylem yine “edilgen”dir. Suçlu, polis tarafından Bursa’da yakalandı. Bu cümlede, “yakalanma” işinin “polis tarafından” yapıldığı görülüyor. Ancak yükleme sorulan “Yakalanan kim?” sorusuyla,”suçlu” sözcüğünün özne olduğunu görürüz. Dolayısıyla “yakalandı” eylemi, “-n” ekini alıp “başkası tarafından yapılma” anlamı taşıdığı için edilgen bir eylemdir. 3. Dönüşlü Fiil Özne, yüklemde belirtilen eylemi hem yapıyor hem de yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere “dönüşlü eylem” denir. Dönüşlü eylemler de edilgen fiiller gibi “-I” ve “-n” ekiyle türetilir. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır. Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir. Çocuk, yaptığı hata nedeniyle dövündü. Bu cümlede öznenin çocuk “dövünme” işini kendisinin yaptığını ve bu işten yine kendisinin etkilendiğini görüyoruz. Dolayısıyla cümlenin yüklemi dönüşlü bir eylemdir. Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde, öznelerin, yüklemde bildirilen işi “kendi kendilerine yaptıklarını ve yaptıkları işten yine kendilerinin etkilendiklerini” görüyoruz. Sınavı kazandığımı duyunca çok sevindim. Babam, uzun yıllar çalıştığı işyerinden ayrıldı. Sarsıntıyı duyunca hemen telefona sarıldı. Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi. Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü. Not Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılabilir. Edilgen çatılı eylemlerin öznesi sözde öznedir, yani eylemi gerçekleştiren belli değildir. Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir. Onu aramadığım için bana kırılmış. Bu cümlede “kırılma” eylemini öznenin kendisi yapmış, yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü bir eylemdir. Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış. Bu cümlede bildirilen “kırılma” eylemini öznenin kendisi değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla eylem edilgen çatılıdır. 4. İşteş Fiil Yapılması için birden fazla öznenin gerektiği eylemlerdir, işteş çatılı eylemler “-ş” ekini alır. Bazı fiiller ise kök olarak “-ş” ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir. Çocuk, arkadaşıyla yok yere dövüştü. Bu cümlede “dövüştü” eylemi, “-ş” ekini aldığı ve birden fazla kişi tarafından yapılmayı gerektirdiği için işteş bir eylemdir, işteş eylemlerde özne tekil bile olsa yüklemde bildirilen iş, birden fazla kişiyi gerektirir. İşteş eylemler, öznelerin işi yapma durumuna göre ikiye ayrılır a. Karşılıklı İşteş Fiil Özneleri bir işi karşılıklı olarak yapan işteş eylemlerdir. Ünlü yazarla geçen yıl bir kitap fuarında tanıştık. Bu cümlede iki kişinin karşılıklı olarak birbirini tanıması anlatıldığı için “tanışmak” eylemi karşılıklı işteş bir eylemdir. Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, karşılıklı işteş eylemlerdir. Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık. Onunla en son geçen ay görüşmüştüm. Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık. Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık. Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık. Not Bazı eylemlerde “-ş” eki kalıplaştığı için sözcükten ayrılmaz. Gerçekleştirilmesi için birden fazla kişi gerektiren yani anlamca işteşlik taşıyan bu eylemler de işteş eylemdir. İki dargın arkadaş bu bayramda barıştı. Gençliğinde okul takımında güreşirmiş. b. Birlikte İşteş Fiil Aynı işi hep birlikte yapma anlamı taşıyan işteş eylemlerdir. Öğretmenin anlattığı fıkraya bütün sınıf gülüştü. Bu cümlede, eylem, bir işi karşılıklı olarak yapma değil; hep birlikte yapma anlamı taşıdığı için “gülüşmek” eylemi birlikte işteş bir eylemdir. Aşağıdaki cümlelerin yüklemleri, birlikte işteş eylemdir. Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı. Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu. Çocuklar heyecanla denize koşuştular. Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk. Yolcular havalimanında bekleşiyordu. Herkes yeni arabanın başına üşüştü. Not Bazı eylemler, aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapılabildiğinden işteş değildir. Cümlede özne birden çok bile olsa, iş bir kişi tarafından gerçekleştirilebiliyorsa o eylem işteş değildir. Yolcular trene zor yetişti. Bu cümlede “yetişmek” eylemi, birden fazla özne almasına rağmen işteş değildir. Çünkü bu eylemde bildirilen iş, bir kişi tarafından da yapılabilir. Aşağıdaki cümlelerde eylemler, bir kişi tarafından da yapılabildiği için işteş çatılı değildir. Yorucu bir günün sonunda dağa ulaştık. Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı. Aylarca bu sınav için çalıştı. Uzun süre geçmesine rağmen buraya alışamadı. Fiil Çatısıyla İlgili Cümle İncelemeleri Çocukların boyları bu yıl çok uzamış. Öznesine göre Etken eylem Nesnesine göre Geçişsiz eylem Onunla yarın buluşmak üzere sözleştik. Öznesine göre İşteş eylem Nesnesine göre Geçişsiz eylem Dağın tepesine bir saat sonra çıkılacak. Öznesine göre Edilgen eylem Nesnesine göre Geçişsiz eylem Bu zor günlerimde anılarıma tutundum. Öznesine göre Dönüşlü eylem Nesnesine göre Geçişsiz eylem Çözümlü Örnekler Örnek 1 Nesne alıp almadıklarına göre fiiller “geçişli” ve “geçişsiz” diye ikiye ayrılır. Neyi ve kimi sorularına cevap veren fiiller geçişli, bu sorulara cevap vermeyenler geçişsizdir. Bu tanıma göre aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? A Onun sözlerine, arkadaşı sinirli sinirli gülüyordu. B Çocuklar, hava güzel olursa yarın maça gidecekler. C Babasıyla İstanbul’a gideceğine çok seviniyor. D Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz? E Televizyondaki yeni diziyi izliyor musunuz? 1987-ÖSS Çözüm Seçenekleri incelediğimizde A’da “gülmek”, B’de “gitmek”, C’de “sevinmek”, D’de “gelmek” eylemlerinin “neyi” ve “kimi” sorularına cevap vermediklerini görüyoruz. E’de ise “izlemek” eyleminin bu sorulara “Televizyondaki yeni diziyi” söz öbeğiyle cevap verdiğini görüyoruz. Cevap E Örnek 2 Yüklemi geçişli fiil olduğu halde nesne kullanılmamış cümle, aşağıdakilerden hangisidir? A Dikkatli bakmayınca fark göremezsiniz. B Dikkatli bakmayınca fark bulamazsınız. C Dikkatli bakmayınca farkına varamazsınız. D Dikkatli bakmayınca farkında olamazsınız. E Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. 1987-ÖYS Çözüm Seçenekleri incelediğimizde A’da “görmek” ve B’de “bulmak” eylemlerinin “fark” nesnesini aldığını görüyoruz. C’de “farkına varmak” ve D’de “farkında olmak” eylemlerinin “neyi, kimi” sorularına cevap vermediğinden geçişsiz olduğunu görüyoruz. E’de “fark etmek” eyleminin “neyi, kimi” sorularına cevap verdiği, yani geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmadığını görüyoruz. Cevap E Örnek 3 I İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizliğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. II Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını. III Dağlar vardır, yüreğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. IV İşte bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. V Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bize. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir? A I. B II. C III. D IV. E V. 2005-ÖSS Çözüm Parçadaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde; Neyi sürdürür? “sessizliğini”, Neyi söyler? “türküsünü”, Neyi yaşatır? “birçok efsaneyi”, Neyi anlatır? “Anadolu’nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları” nesnelerini görüyoruz. Neyi gülümser? sorusuna cevap alamadığımızdan “gülümsemek” eyleminin geçişsiz olduğunu görüyoruz. Cevap C Örnek 4 “Karikatür” kelimesi, aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözde özne göreviyle kullanılmıştır? A Karikatür, yirminci yüzyılın etkin sanatlarındandır B Karikatür, sanatların en dinamik olanıdır. C Karikatür, iletişim gücünün yüksekliği nedeniyle sevilir. D Karikatür, toplumsal değişimlerin aynasıdır. E Karikatür, güldürmekten çok düşündürmelidir. 1983-ÖYS Çözüm Sözde özne, yüklemi edilgen olan cümlelerde bulunur. Seçenekleri incelediğimizde A, B ve D’de yüklemlerin eylem olmadığını görüyoruz. Dolayısıyla bu cümlelerin yüklemlerinde çatı özelliği aranmaz. E’de “karikatür” sözcüğü gerçek öznedir. C’de ise “sevilmek” işi başkası tarafından yapıldığından yüklem edilgen, “karikatür” sözcüğü sözde öznedir. Cevap C Örnek 5 I Köşedeki masaya oturdu. II Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu. III Usulca çantasını açtı. IV Küçük el aynasını çıkardı. V Yüzünü uzun uzun inceledi. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir? A I. B II. C III. D IV. E V. 1997-ÖSS Çözüm Parçadaki cümlelerin yüklemlerini incelediğimizde; II. de Neyi koydu? “Eldivenlerini”, III. de Neyi açtı? “çantasını”, Neyi çıkardı? “Küçük el aynasını”, Neyi inceledi? “Yüzünü” nesnelerini görüyoruz. Neyi oturdu? sorusuna cevap alamadığımızdan “oturmak” eyleminin geçişsiz oldu-ğunu görüyoruz. Cevap A Örnek 6 Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi. Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi arasında çatı yönünden benzerlik vardır? A Toplantıda önemli kararlar alındı. B Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı. C Okul arkadaşını karşısında görünce çok sevindi. D Üyelere verilen kartların tümü yenilendi. E Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu. 2002-ÖSS Çözüm Örnek cümlenin yüklemini incelediğimizde yüklemin “kendi kendine yapma” özelliği gösterdiğinden dönüşlü olduğunu görüyoruz. Seçenekleri incelediğimizde A, B, D ve E’de eylemlerin “başkası tarafından” yapılma özelliği gösterdiğini görüyoruz. Dolayısıyla bu eylemler edilgendir. C’de ise “sevinmek” eylemi örnek cümledeki “söylenmek” eylemiyle aynı özelliği taşıdığından dönüşlüdür. Cevap C Örnek 7 Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi, çatı bakımından öbürlerinden farklıdır? A Beğendiğim halı Kayseri’de dokunmuş. B Yılbaşı için bütün vitrinler süslenmiş. C Yerler daha yeni silinmiş. D Bulaşıklar çok iyi temizlenmiş. E Kardeşim yatmadan önce yıkanmış. 1987-ÖYS Çözüm Seçenekleri incelediğimizde A, B, C ve D’de yüklemlerin “başkası tarafından” yapılma özelliği gösterdiğini ve edilgen olduğunu görüyoruz. E de ise “yıkanmak” eyleminin “kendi kendine yapma” özelliği gösterdiğini ve dönüşlü bir eylem olduğunu görüyoruz. Cevap E Örnek 8 “İnsan yutan kumsallarda tam üç yıl vatan için dövüştüler.” cümlesinde görülen özne-yüklem ilişkisi aşağıdakilerden hangisinde vardır? A Bir süre sonra onlar da kalabalığa karıştılar. B Korkularından beton duvara iyice yapıştılar. C Sonunda bir küçük oda bulup oraya sığıştılar. D Tren kalkmak üzereyken soluk soluğa yetiştiler. E Sabaha değin bu sorunu uzun uzun tartıştılar. 1982-ÖYS Çözüm Örnek cümlede “dövüşmek” eyleminin yapılması için birden fazla özne gerektiğinden işteş olduğunu anlıyoruz. Bu cümledeki özne-yüklem ilişkisinin benzerinin E seçeneğindeki “tartışmak” eyleminde olduğunu görüyoruz. Çünkü bu eylemin gerçekleşmesi için birden fazla özne gerekmektedir. Oysa A, B, C ve D seçeneklerinin yüklemlerini incelediğimizde, eylemler birden fazla özne tarafından yapılmış görünse de bir özneyle yapılabildiğinden işteş değildir. Cevap E Eylemde Çatı > ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR, ETKEN ÇATILI EYLEM Konumuz EYLEMLERDE ÇATILAR, Eylemde Çatı, ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR, ETKEN ÇATILI EYLEM, EDİLGEN ÇATILI EYLEM, DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM, İŞTEŞ ÇATILI EYLEM Eylemin cümle içerisinde değişik ekler alarak özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçimine eylemde çatı denir. Eylemdeki çatı özelliği, eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerdir. Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir. NOT Eylemde çatı yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz. Eylemde Çatı A. Öznelerine göre B. Nesnelerine göre 1. Etken çatılı eylemler 1. Geçişli çatılı eylemler 2. Edilgen çatılı eylemler 2. Geçişsiz çatılı eylemler 3. Dönüşlü çatılı eylemler 3. Oldurgan çatılı eylemler 4. İşteş çatılı eylemler 4. Ettirgen çatılı eylemler A. ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR Eylemin özne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir. Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor, sorularını yanıtlamamızı sağlar. 1. ETKEN ÇATILI EYLEM Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin var olduğu eylemlere etken çatılı eylem denir. Etken çatılı eylemlerde eylemi özne bizzat kendisi yapar. Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir. Etken çatılı eylemlerde eylem çatı eki almaz. Gizli öznenin bulunduğu eylemler de etken çatılı eylemlerdir. ÖRNEKLER * Dünkü sınavdan da zayıf almış. “zayıf alan kim?” sorusuna cevap olan “o” sözcüğü öznedir. * Babam gazete okuyordu. “okuyan kim?” sorusuna cevap olan “babam” sözcüğü öznedir. * Ağaçlar bu yıl erken çiçek açtı. “açan ne?” sorusuna cevap olan “ağaçlar” sözcüğü öznedir. * temizledi, vurmuş, taktı, yapışıyor, kaybolacağım, yırttın, yazmalı … ÖRNEK TEST SORUSU ÖSS - 2003 Oyunda, üç arkadaşın 1980'den bugüne kadar gelen birlikteliği, zaman zaman mizahi, zaman za­man da hüzünlü bir dil kullanılarak anlatılıyor. Bu cümleyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangi­si yanlıştır? A ilgeç vardır. B Sıfat - fiil vardır. C Yüklem, çatısı bakımından etkendir. D Zarf tümlecinde ikileme yer almıştır. E Belgisiz sıfat kullanılmıştır. ÇÖZÜM "kadar” sözcüğü ilgeçtir. "gelen" sözcüğü sıfat - fiildir. Zarf tümlecinde "zaman zaman" ikilemeleri kul­lanılmıştır. "bir dil"deki sözcük grubundaki "bir" sözcüğü, belgisiz sıfattır. "anlatılıyor" yüklemi etken çatılı değil, edilgen ça­tılıdır. Doğru cevap C seçeneğidir. 2. EDİLGEN ÇATILI EYLEM -l , -n Eylemi yapan veya eylemden etkilenen bir öznenin olmadığı eylemlere edilgen çatılı eylem denir. Edilgen çatılı eylemler, etken çatılı eylemlere “-l,-n” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Edilgen çatılı eylemlerde işi yapan ortada yoktur. Öznenin yaptığından etkilenen nesne vardır ve bu nesne, özne gibi kullanılan sözde öznedir. Edilgen çatılı eylemlerde işin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır. ÖRNEKLER * “pişirdi” eylemi etken çatılıdır. Çünkü pişirme işini yapan bellidir. “pişirdi” eylemine “kim pişirdi?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan olduğu için öznedir. “pişir-il-di” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “pişir-il-di” eylemine “pişirme eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “pişirilen ne?” diye sorduğumuzda cevap “yemek, ekmek, et…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu nedenle “pişirildi” eylemi etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “pişirildi” sözcüğünde “başkası tarafından pişirildi” anlamı da vardır. * “okuyacak” eylemi etken çatılıdır. Çünkü okuma işini yapan bellidir. “oku-n-acak” eylemi ise edilgen çatılıdır. Çünkü “okuyacak” eylemine “kim okuyacak?” diye sorduğumuzda cevap “o” sözcüğüdür. Ve bu sözcük eylemi yapan öznedir. “oku-n-acak” eylemine “okuma eylemini yapan kim?” diye sorduğumuzda cevap yoktur. Fakat “okunan ne?” diye sorduğumuzda cevap “kitp, dergi, gazete…” sözcüklerini alabiliriz. Fakat bu sözcükler işi yapan değil, işten etkilenen nesnelerdir. Ve gerçek özne değil sözde öznedir. Bu yüzden etken çatılı değil edilgen çatılıdır. Ayrıca “oku-n-acak” sözcüğünde “başkası tarafından okunacak” anlamı da vardır. * döşemiş etken çatılı eylem döşe-n-miş edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır. * yıkayacak etken çatılı eylem yıka-n-acak edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır * boyadı etken çatılı eylem boya-n-acak edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır * seçiyor etken çatılı eylem seç-il-iyor edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır * kırmış etken çatılı eylem kır-ıl-mış edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır * sevecek etken çatılı eylem sev-il-ecek edilgen çatılı eylem iş başkası tarafından yapılmıştır NOT Sözde öznesi ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır. ÖRNEKLER * Bu sıcakta uyunmaz. * Bu söze gülünür. * Yarın pikniğe gidilecek. * Burada kalınacak. ÖRNEK TEST SORUSU Aşağıdakilerin hangisinde yüklem edilgen çatılı bir fiildir? A Her dakikasını ayrı hatırlarım Erenköy'de geçen zamanın B Bir gün bizim de dokunacak Atlasımız çalışkan ellerde C Süzüyor ufukta bir kızıl yeri İçi karanlıkla dolu gözleri D Yanan bir kâğıtta küçük bir satır Yazı gibi akşam onu karartır E Yıllar bir gözyaşı olup da kaymış Nurlu ihtiyarın yanaklarında ÇÖZÜM Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “dokumak” eylemi “-n” eki alarak edilgen yapılmıştır. Ayrıca “dokunacak” eyleminde “başkası tarafından dokunacak” anlamı da vardır. 3. DÖNÜŞLÜ ÇATILI EYLEM -l , -n Eylemin bildirdiği işi yapan özne aynı zamanda bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere dönüşlü çatılı eylem denir. Yani öznenin yatığı iş yine kendisine dönüyorsa bu tür eylemler dönüşlü çatılıdır. Dönüşlü çatılı eylemler, edilgen eylemlerde olduğu gibi eyleme “-l,-n” ekleri getirilerek dönüşlü çatılı yapılır. Dönüşlü çatılı eylemlerde işi “kendi kendine” yapma anlamı vardır. ÖRNEKLER * Çocuk erkenden uya-n-dı. “uyanma” eylemini yapan ve aynı zamanda etkilenen aynı varlıktır. Yani çocuktur. Bu sebeple “uyandı” eylemi dönüşlü çatılıdır. * yıka-n-dı yıkadı etken çatılı eylem yıka -n- dı dönüşlü çatılı eylem * kurula-n-mış kurulamış etken çatılı eylem kurula -n-mış dönüşlü çatılı eylem * giyi-n-ecek giyecek etken çatılı eylem giyi -n-ecek dönüşlü çatılı eylem * üz-ül-müş üzmüş etken çatılı eylem üz-ül-müş dönüşlü çatılı eylem NOT 1Dönüşlü çatılı eylemlerde işi yapan ve etkilenen aynı kişi olduğu için bu tür eylemlerin nesnesi yoktur. Yani dönüşlü çatılı eylemler geçişsizdir. NOT 2 Edilgen eylemle dönüşlü eylem aynı ekleri aldıkları için birbiriyle karıştırılmamalıdırlar. Çünkü edilgen eylemde işten etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde işi yapan da işten etkilenen de aynı kişidir. Yani etken çatılı eylem “-l, -n” ekini aldıktan sonra başkası tarafından anlamını taşıyorsa ve öznesi bulunmuyorsa edilgen çatılıdır. Eylemin öznesi var ise dönüşlü çatılıdır. İşin başkası tarafından yapılma anlamı yoktur. ÖRNEK * Tabelaya benim adım da yazıldı. Eylemde başkası tarafından yazıldı anlamı olduğu için “yazıldı” eylemi edilgen çatılıdır. “yazma” eylemini yapan kişi belli değildir. İşten etkilenen “adım da” sözcüğü nesne yerine özne görevini almıştır. * Ayşe bu yıl kursa erkenden yazıldı. “yazıldı” eylemi dönüşlü çatılıdır. Çünkü “yazma” eylemini yapan da “yazma” eyleminden etkilenen de aynı kişidir. Üstelik eylemde “başkası tarafından yazıldı” anlamı da yoktur. NOT 3 Dönüşlü çatılı eylemler nesne alamazlar; geçişsizdirler. ÖRNEK * Düğünde kızlar süslenmiş; delikanlılar ise çok şık giyinmişti. * Yaptığı işlerle övünüyordu. NOT 4 Tabiat olaylarıyla ilgili dönüşlü eylemlerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır. ÖRNEK * Sular sabaha karşı iyice çekildi. * Depremde tüm şehir sallandı. * Hava biraz olsun açıldı. * Donan buzlar yavaş yavaş çözülüyor NOT 5 İsme getirilen "-len" ekiyle, fiile getirilen "-iş" ve "-leş" ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir. Fakat bunlar dönüşlü eylem değildir. Sadece dönüşlülük anlamı vardır. ÖRNEK * Tabağı kırınca biraz suçlandım. * Kız babasını görünce biraz tutuştu. * Bizi görünce ancak sakinleşti. ÖRNEK TEST SORUSU 1 ÖSS - 2002 “Anneleri yaramazlık yapan çocuklara söylendi.” Bu cümlenin yüklemiyle aşağıdaki cümleler­den hangisinin yüklemi arasında çatı yönün­den benzerlik vardır? A Toplantıda önemli kararlar alındı. B Bayram bu yıl daha coşkulu kutlandı. C Okul arkadaşlarını karşısında görünce çok sevindi. D Üyelere verilen kartların tümü yenilendi. E Törende çağdaş ozanlardan şiirler okundu. ÇÖZÜM Örnek cümledeki "söylendi" yüklemi, dönüşlü bir fiildir. Çünkü söyleme eylemini yapan "anneleri", bu eylemden etkilenen de yine "anneleri'dir. A, B, D ve E seçeneklerindeki "alındı, kutlandı, yenilen­di ve okundu" yüklemleri edilgen çatılı fiillerdir. C seçeneğindeki "sevindi" fiili ise dönüşlüdür. Çün­kü eylemi yapan ve eylemden etkilenen aynı kişi­dir. Doğru cevap C seçeneğidir. ÖRNEK TEST SORUSU 2 Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi dö­nüşlü bir eylemdir? A Kimlerle gideceğimiz konuşulacaktı. B Yürüyüş sonrası mutlaka yıkanırdı. C Gömleklerimin hepsi de çok güzel ütülenmişti. D Tasarı kabul edilmedi. E Takıların bir kısmı söylenmedi. ÇÖZÜM Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü “B” seçeneğindeki “yıkanırdı” eyleminde işi yapan ve işten etkilenen aynı kişidir. Dolayısıyla dönüşlüdür. 4. İŞTEŞ ÇATILI EYLEM -ş -laş İşin veya hareketin birlikte veya karşılıklı yapıldığını belirten eylemlere işteş çatılı eylemdenir. İşteş çatılı eylemler etken çatılı eyleme “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır. İşteş çatılı eylemlerde işin yapılması için en az iki kişi gereklidir. ÖRNEK * selamla-ş- tı “selamlama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. * kucakla-ş-mış “kucaklama” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğundan işteş çatılıdır. * kaçı-ş-ıyor “kaçma” eylemini birlikte yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. * veda-laş-tılar “vedalaşma” eylemini karşılıklı yapma anlamı olduğu için işteş çatılıdır. NOT 1 İşteş eylemler, eylemi yapan öznenin birden çok kişiden oluşmasıyla değil, eylemin meydana gelebilmesi için birden çok öznenin birlikte veya karşılıklı iş yapmasıyla oluşan eylemlerdir. ÖRNEKLER * Arkadaşlar akşam bize geldiler. “geldiler” eylemi etken çatılıdır. * Sen, ben ve Ahmet birlikte ders çalışalım mı? çalışalım” eylemi etken çatılıdır. NOT 2 Eylemde eğer işi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir. ÖRNEKLER * Aksaray çok hızlı gelişmiş. etken çatılı eylem * Koşarak sana zor yetiştik. etken çatılı eylem * Gece gündüz demeden çalışmış. etken çatılı eylem NOT 3 Bazı eylemlerde sözcüğün kökünde var olan “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katar. Bu eylemlerin ayrıca işteşlik eki almasına gerek yoktur. ÖRNEKLER * güreştim kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır * barışmış kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır * savaşacak kökteki “-ş” eki eyleme işteşlik anlamı katmıştır * yarışmak, üleşmek, konuşmak… NOT 3 Yapısında "ş" sesi bulunduran her eylem işteş çatılı değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir. ÖRNEKLER * Şehir her geçen gün biraz daha gelişiyordu. * Parayı görünce sinirleri yatıştı. * Sonunda iki ülke el sıkışmış. * Yol ayrımında bize yetişti. * Bu yabancı memlekete çok zor alışmış. ÖRNEK TEST SORUSU Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir işi karşılıklı yapma anlamı vardır? A Gemi, ağır ağır limana yanaştı. B Sesi duyan hayvanlar sağa sola kaçıştı. C Sonunda şirketin müdürü ile de görüştü. D Yazılandan zayıf alınca yüzü buruştu. E Ali, okula varmadan bize yetişti. ÇÖZÜM Doğru cevap “C” seçeneğidir. Çünkü “görüşme” karşılıklı yapılan bir eylemdir. Diğer seçeneklerde ise işi karşılıklı yapma anlamı yoktur. Yusuf ALTINSOY / Türk dili ve Edb. Öğrt. B. NESNELERİNE GÖRE EYLEMLERDE ÇATILAR Eylemin nesne ile olan ilişkisine göre, eylemi cümle içerisinde anlam ve görev yönünden tamamlayan biçimidir. Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır. Nesnenin durumuna göre eylemin çatısı belirlenir. 1. GEÇİŞLİ ÇATILI EYLEM Yüklemin bildirdiği işten etkilenen varlık olan nesnenin var olduğu eylemlere geçişli çatılı eylemler denir. ÖRNEKLER * Ali’yi okulda dövmüşler. “kimi dövmüşler?” sorusunun cevabı “Ali’yi” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “dövmüşler” eylemi geçişli çatılıdır. * Annem bahçeden çiçek topladı. “ne topladı?” sorusunun cevabı “çiçek” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “topladı” eylemi geçişli çatılıdır. * Bu çocuk okulu hiç sevmiyor. “neyi sevmiyor?” sorusunun cevabı “okulu” sözcüğüdür ve bu sözcük eylemin bildirdiği işten etkilenen nesnedir. Bu nedenle “sevmiyor” eylemi geçişli çatılıdır. * bağladı, tarıyor, boyamış, sevdi, açtı… NOT Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen her eylem geçişli çatılıdır. ÖRNEK * Meyveyi çabucak soydu. Neyi soydu? Meyveyi * Kaçarken görmüşler. Neyi, Kimi görmüşler? Onu ÖRNEK TEST SORUSU 1 ÖSS - 1990 Aşağıdaki atasözlerinden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? A Araba devrilince yol gösteren çok olur. B Boş çuval ayakta durmaz. C Kurunun yanında yaş da yanar. D Gülü seven dikenine katlanır. E Ayağını yorganına göre uzat. ÇÖZÜM Verilen cümleler nesne - yüklem ilişkisi açısından incelendiğinde "olmak, durmak, yanmak, katlan­mak" fiillerinin yüklem olarak kullanıldıkları görü­lür. Bu fiiller geçişsiz olduğundan nesne alama­mışlardır. "E" seçeneğinde, yüklem olan fiil "uzat­maktır”. Nesne alabilme özelliği olan bu fiil geçiş­lidir. Zaten cümlede "ayağını" nesnesi de kullanıl­mıştır. Doğru cevap E seçeneğidir. ÖRNEK TEST SORUSU 2 1. I Bir vapur yanaşıyor Eminönü'ndeki vapur iskelesine. II Martılar ona çığlıklarıyla eşlik ediyor. Ill Günün ilk ışıklarıyla birlikte insan­lar birer ikişer çıkıyorlar kaldırımlara. IV Yol kenarındaki taksiler, gecenin yorgunluğunu atıyor. V Caminin avlusundaki güvercinler uçuşuyor. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? Al. B II. C III. D IV. E V. ÇÖZÜM Doğru cevap “D” seçeneğidir. Çünkü “atıyor” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi atıyor?” diye sorduğumuzda alınan cevap “gecenin yorgunluğunu” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir. ÖRNEK TEST SORUSU 3 I Evimin balkonundan arka bahçelere baka­rak sonbaharı günü gününe izliyorum. II Sonbahar bu yıl da bana her zamankinden daha yakın geliyor. Ill Ama yine de yazın üzerimdeki etkilerinden bir türlü sıyrılamıyorum. IV Sanki avucumdan birdenbire kayıp gitti yaz. V Adalar Denizi'nin bol yıldızlı ge­celerinin tadına varamadan sonbahar geli­verdi. Bu parçada numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? AI. B II. C III. D IV. EV. ÇÖZÜM Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü “izliyorum” eyleminin nesnesi vardır ve geçişlidir. Eyleme “neyi izliyorum?” diye sorduğumuzda alınan cevap “sonbaharı” sözcüğüdür. Bu sözcük de nesnedir. Dolayısıyla yüklem geçişlidir. 2. GEÇİŞSİZ ÇATILI EYLEM Yüklemin bildirdiği işten etkilenen nesnenin olmadığı eylemlere geçişsiz çatılı eylemdenir. Geçişsiz çatılı eylemler cümleye nesnenin girmesine izin vermezler. Çünkü öznenin yaptığından etkilenen herhangi bir varlık yoktur. ÖRNEK * Adam durmadan gülüyordu. “ne, neyi, kimi gülüyordu? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir. * Saatlerdir koltukta uyuyor. “ne, neyi, kimi uyuyor? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir. * Kafasını çarpınca bayıldı. “ne, neyi, kimi bayıldı? Sorusunun cevabı yoktur. Bu nedenle eylem geçişsizdir. * oturmuş, yoruldu, uçuyor, kaldı, durdu, ötecek… ÖRNEK TEST SORUSU 1 ÖSS - 2005 I İçine kapanmış olan Anadolu dağları, sessizli­ğini, bilge dalgınlığında sürdürür zamanın akışı içinde. II Kendi dilince söyler türküsünü, kendi gönlünce sürer yaşamını.Ill Dağlar vardır, yüre­ğinden eski uygarlıklar gülümser çağımıza. IV İş­te bundan dolayı birçok efsaneyi bağrında yaşatır bizim Anadolu dağları. V Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır bi­ze. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden han­gisinin yüklemi, çatısı bakımından geçişsizdir? Al. B II. C III. D IV. E V. ÇÖZÜM Bir fiilin geçişsiz olması demek, o fiilin istense de nesne alamaması demektir. Bir başka deyişle ge­çişsiz fiiller nesne buldurucu "neyi, kimi" sorula­rına cevap veremeyen fiillerdir. Numaralanmış cümlelerin yüklemlerini sırayla inceleyelim I. cümlede sürdürür yüklemi "Neyi sürdürür?" so­rusuna "sessizliğini sürdürür" cevabını; II. cümle­de "söyler ve sürer." yüklemleri "Neyi söyler?" sorusuna "türküsünü söyler." "Neyi sürer?" soru­suna "yaşamını sürer" cevabını; IV. cümlede "ya­şatır" yüklemi "Neyi yaşatır?" sorusuna "birçok efsaneyi yaşatır" cevabını; V. cümlede "anlatır" yüklemi "Neyi anlatır?" sorusuna "Anadolu'nun en eski sahiplerinden şimdikilere değin olanları anlatır." cevabını verir. I., II., IV. ve V. cümledeki yüklemler nesne alabildikleri için geçişlidir. Ancak III. cümledeki "gülümser" yüklemi "Neyi veya kimi gülümser?" sorusuna cevap veremez. Yani nesne alamaz, bu nedenle III. cümledeki yüklem çatısı bakımından geçişsizdir. Doğru cevap C seçeneğidir. ÖRNEK TEST SORUSU 2 ÖSS - 1997 I Köşedeki masaya oturdu. II Eldivenlerini çıka­rıp yanına koydu. III Usulca çantasını açtı. IV Küçük el aynasını çıkardı. V Yüzünü uzun uzun inceledi. Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangi­sinin yüklemi geçişsiz bir fiildir? AI. B II. CIII. D IV. E V. ÇÖZÜM "Koydu, açtı, çıkardı ve inceledi" yüklemleri "onu" nesnesini kabul edebilen geçişli fiillerdir. I. cümle­deki "oturdu" fiili, "onu" nesnesini kabul edeme­yen geçişsiz bir fiildir. Doğru cevap A seçeneğidir. 3. OLDURGAN ÇATILI EYLEM -t, -r, -tır/-dır Nesnesi olmayan geçişsiz eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini alarak nesne alır duruma gelmesiyle oluşan eylemlere oldurgan çatılı eylemler denir. Yani oldurgan çatılı eylemler, geçişsizken geçişli olan eylemlerdir. ÖRNEK * gülüyor neyi, kimi gülüyor? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem gül-dür-üyor Neyi, kimi güldürüyor? Cevap. Bizi, sizi. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem * uyudu neyi, kimi uyudu? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem uyu-t-tu Neyi, kimi uyuttu? Cevap. onu. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem * uçar neyi, kimi uçar? Cevap yok. Geçişsiz çatılı eylem uç-ur-ur Neyi, kimi uçurur? Cevap. uçağı. Oldurgan -geçişli- çatılı eylem ÖRNEK TEST SORUSU Aşağıdaki dizelerin hangisinde yüklem, oldurgan bir fiildir? A Otuz üç yıl, saatim işlemiş, ben durmu­şum. B Alıp beni götürsün, tam dört inanmış adam. C Bana, gerçekleri söyledi her biri. D Onu bir kez gördüm bundan altı yıl ev­vel. E Yıllarca gezdirdim hoyrat başımı. ÇÖZÜM Doğru cevap “B” seçeneğidir. Çünkü nesnesi olmayan “gitmek” geçişsiz eylemine “-tir” eki getirilerek nesne alır hale getirilmiştir. Yani oldurgan yapılmıştır. Yalnız bu sözcüğün kökünde ek aldıktan sonra bazı değişiklikler olmuştur. “git-tir-sin” yerine “götürsün” olmuştur. 4. ETTİRGEN ÇATILI EYLEM -t, -r, -tır/-dır Ettirgen çatılı eylemler, nesnesi olan geçişli eylemlerin “-t,-r,-dır” eklerini almasıyla yapılır. Ettirgen çatılı eylemlerde özne, eylemin bildirdiği işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır. Ettirgen çatılı eylemlerde, alınan ekler eylemin geçişlilik derecesini de arttırır. ÖRNEK * al-dır-dım işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır * topla-t-tı. işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır * öldür-t-ecek. işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır * oku –t-tu işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır * oku-t-tur-du işi bir başkasına yaptırma anlamı vardır ÖRNEK TEST SORUSU Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem ettirgen bir fiil değildir? A Çayı, uzun süre karıştırdı. B Elindeki bütün parayı bakkalda bozdurdu. C Müdür, olay çıkaran öğrencileri çağırttı. D Bütün işlemleri iki saatte tamamlattı. E Mektupların hepsini kardeşine yazdırdı. ÇÖZÜM Doğru cevap “A” seçeneğidir. Çünkü diğer seçeneklerde işi başkasına yaptırma anlamı varken “A” seçeneğindeki “karıştırdı” eylemini özne bizzat kendisi yapmaktadır. Fiilde Çatı KPSS İçin Fiilde çatı konusu sözcük türleri içinde işleyeceğimiz son başlıktır. Kpss Türkçe dersinde yer alan fiillerde çatı konusunda öznesine göre fiil çatıları ve nesnesine göre fiil çatıları başlıklarını ele alacağız. Fiilde Çatı Fiilde çatı konusuyla ilgili çatı çeşitlerine geçmeden önce bu konuya ait ipuçlarını ve öne çıkan noktalarını inceleyelim. Fiilde çatı aranırken önce cümlenin yükleminin altı çizilmeli. Çünkü fiili doğru görmek gerekir. Yüklem isim soylu ise çatı aranmaz, fiilse çatı aranır. Örnekler Yüzün pembeleşti. Pembeleşme’ fiildir ve çatı aranır Yüzün pembeydi. Pembe’ isimdir, çatı aranmaz Yazım işlektir. İşlek’ isimdir, çatı aranmaz Yazım güzelleşti. Güzelleşme’ fiildir, çatı aranır Devrik cümlelerde kurallı düşünerek yüklemi net görebiliriz. Örnek Kararlaştırılmış daha önceden yapılacak işler. Yüklem fiilden oluşur ve çatı aranır Fiillin çatı özelliğini anlamak için fiilin yapısındaki fiilden fiil türeten ekleri görmeliyiz. Çünkü bu ekler çatı ekleridir. Örnekler Seviniyorum, Görülüyor, Uyutacakmış, İçirin, Çıkarın, Toplattık, Temizletti, Anlatacak, Görüşecek, Uzandı, Ayrıldım. Fiilde çatı ekleri şunlardır. -il, -in, -iş => Bunlar özne çatı ekleridir. -it, -ir, -dir => Bunlar da nesne çatı ekleridir. Fiilin öznesine göre taşıdığı özellik öznesine göre çatı özne – yüklem ilişkisi; nesnesine göre taşıdığı özellik nesne yüklem ilişkisidir. O halde soruda öznesine göre çatı soruluyorsa yüklemden sonra özneyi mutlaka bulmalıyız. Nesnesine göre çatı soruluyorsa ek aramadan 1. tekil kişisine neyi sorusunu sorarak nesne alıp alamadığına bakarız. Örnekler Çocuklar konuştu. Özne ve çatı eki var Kapıda gülüşüyorlar. Neyi sorusunu sorarız, cevap yoktur, bu yüzden özne yoktur Hızlı okuduk. Neyi okuduk sorusunu sorarız, cevap verilebilir dolayısıyla nesne alabilir A Öznesine Göre Çatılar Öznesine göre çatılarda, yüklemden sonra özneyi ve yüklemdeki özne çatı eklerini mutlaka aramalıyız. Özne yüklem ilişkisi 4 çeşittir. 1 Edilgen Fiil Fiil mutlaka ”-il, -in, -l, -n” eklerinden birini almıştır. Fiildeki işi yapan gerçek özne belli değildir. Aslında işten etkilenen, yani nesne olan, özne konumuna geçmiştir. Buna sözde özne denilmektedir. Fiilde başkası tarafından yapılma anlamı vardır. Örnekler Perdeler yıkanacak. Burada perdeler’ sözde öznedir. Yıkanacak’ fiili de edilgen fiildir Çocuklar sınıflardan çıkarıldı. Biz salona alınmadık. Bazı edilgen fiillerde sözde özne dahil hiç özne olmaz. Bu fiiller edilgenlik eki almadan önce nesne alamayan, yani geçişsiz fiillerdir. Yarın erkenden kalkılacak. O gece çok üşündü. Sözde özneli edilgen fiillerin belli olmayan gerçek öznesi, kimi zaman zarf tümleci olarak, ”tarafından, yüzünden, ile, -ce eki” vasıtasıyla dolaylı olarak belirtilebilir. Buna Örtülü Özne denir. Konu öğrencilerce işlenecekmiş. Salona öğretmenler tarafından alınmadık. 2 Dönüşlü Fiil İşi yapanın ve işten etkilenenin aynı kişi olduğu eylemlerdir. Gerçek özne vardır ve yüklemi ”-l, -n, -il, -in” çatı eklerinden birini alır. Özne gerçek öznedir. Hem işi yapar hem de işten etkilenir. Örnekler Bu sözlerden hiçbirimiz alınmadık. Hasan bir güzel yıkandı. Cüzdanım bulundu. 3 İşteş Fiil İşin birlikte veya karşılıklı yapıldığı, öznenin gerçek özne olduğu eylemlerdir. Yüklemi ”-ş, -leş” çatı eklerinden biri alır. Burada özne birden fazla varlıktan oluşur. Örnekler Yolda karşılaştık. Burada bekleşmeyin. Yolda selamlaştık. 4 Etken Fiil İşi yapanın belli olduğu yani öznenin olduğu eylemlerdir. Çatı eki almaz. Örnekler Sınav bitti. Yağmur durmuyor. Evini dün sattı. B Nesnesine Göre Çatılar 1 Geçişli Fiil Neyi’ sorusunu cevaplayan ve nesne alan eylemlerdir. Örnekler Okuyor, alacaksın, verdim, ele aldık, söyle…. 2 Geçişsiz Fiiller Nesne almayan fiillerdir. Örnekler Durmayan, otur, düşecek, bak… Geçişli ve geçişsiz fiillerle ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyelim. Örnekler Ödevlerin hepsi kontrol edilecek. Geçişsiz Ödevleri kontrol ettik. Geçişli Arabadan inmiyor. Geçişsiz Uzun uzun bizi süzdü. Geçişli Uzun uzun bize baktı. Geçişsiz Sabah erkenden yola çıktık. Geçişsiz Geçmek, inmek, çıkmak, beklemek, gezmek, yürümek, çalışmak gibi fiiller temel anlamlarıyla geçişsiz, bazı yan anlamlarıyla geçişlidir. Kapının önünden geçti.Geçişsiz Sınıfını geçti. Geçişli Sınavdan sonra gezdik.Geçişsiz Tüm İstanbul’u gezdik. Geçişli 3 Oldurgan Fiil Bu fiiller ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini alır. Bu ekler geçişsiz bir fiile eklenmiştir. Geçişsiz fiiller bu eklerden birini alınca artık geçişli fiil haline gelirler. Örnekler Düştü => Düşürdü Uyuyor => Uyuttu 4 Ettirgen Fiil Nesnesine göre fiilde çatı konusundaki son ve dördüncü başlık olan ettirgen fiiller, ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini almıştır. Ancak oldurgan fiilden farklı olarak bu ekler geçişli bir fiile eklenmiştir. Böylece fiilin nesne alma gücü arttırılmıştır. Ettirgen fiilde başkasına yaptırma anlamı doğmaktadır. Yani özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır. Aşağıdaki örneklerde ettirgen fiil örneklerini inceleyelim. Örnekler Ettirgen=✓ Oldurgan=✘ Süslettik. ✓ Kapatın. ✓ Pişireceğiz. ✘ Sulattık. ✓ Gözden geçirdik. ✘ Kestireceğiz. ✓ Düşürttün.✓ Durdurtalım. ✓ Anlattıracak. ✓ Uzandırdım. ✘ Uzattım. ✘ Uzattırdım. ✓ Ettirgenlik eki birden fazla olabilir. Aldır–t–tırdırm Bazı fiiller nesne çatı eki alırken değişikliğe uğrar. Kalktır => Kaldır Gördür => Göster Gittir => Götür Geldir => Getir Fiilimsilerde de çatı özelliği görülür. Tartıştıklarını söyledi. Odanın temizlenmesi gerekiyor. Kapıların açıldığını gördüm. Fiilin yapısında birden fazla çatı eki olabilir. Kitaplar toplat–tır–ıldı. Uyarı ”Hangisinde yüklem çatı özelliği bakımından farklıdır?” gibi sorularda önce öznesine göre çatı özelliğini arayınız. Hepsi etken ise nesnesine göre düşününüz. SÖZCÜKTE ANLAM KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ Gerçek Temel Anlam, Yan Anlam, Mecaz Anlam, Terim Anlam Argo Anlam, Soyut Anlam, Soyut Anlamlı Sözcükler, Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler Yakın Anlamlı Sözcükler, Zıt Karşıt Anlamlı Sözcükler, Eş Sesli Sesteş Sözcükler Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler, Somut Anlamlı Sözcükler, Yansıma Sözcükler İkilemeler, Deyimler, Atasözleri, Özdeyişler Vecizeler, Dolaylama Güzel Adlandırma, Ad Aktarması Mecaz-ı Mürsel, Yansıma Sözcükler Kelime Grupları, Eş Anlamlı Anlamdaş Sözcükler fiilde çatı karışık örnekler, fiilde çatı örnekleri 20 tane, fiilde çatı klasik sorular, fiilde çatı geçişli fiil örnekleri, fiilde çatı kısaca, fiilde çatı çıkmış sorular, etken fiil örnekleri Türkçede geçişli ve geçişsiz fiiller? Tanım; Fiiller anlam özelliklerine göre incelendiğinde bazı fiiller, yalın halleriyle, fiilde bildirilen hareketi özne üzerinde bırakmış olarak bulunurlar. Bunlar; öldü, patladı …, öğrendi, anladı …, kandı …, korktu …, gibi fiillerdir. Bu türden fiillerde özne fiille bildirilen hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmez, geçirmez, fiil geçişsiz olarak kalır. Bundan başka bazılarında hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiş halde bulunurlar. Bu fiiller ise; yazdı, taşıdı …, dokundu, baktı …, gibi fiillerdir. Bunlarda ise özne, hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiştir. Ve fiil geçiş bildiren, geçişli bir fiil olarak yer almıştır. Geçişli ve geçişsiz fiiller transitive and intransitive verbs nedir? Fiilleri sordurdukları sorularına göre sınıflandırırken nesne gerektiren fiiller ve nesne gerektirmeyen fiiller diye iki gruba ayırmıştık. –i halinde nesne talep eden fiiller hariç, diğer; -e ve -den hallinde nesne talep eden fiiller hiç nesne talep etmeyen fiiller geçişsiz fiillerdir. Yani, bu türden fiillerde fiille bildirilen hareket öznede kalır, karşıya, bir nesneye transfer olmaz. Genellikle. Fiil örneklerimizi hatırlayalım; Nesnesiz fiiller Nominatif yalın hal Kim?/Ne? Öldü, patladı, çatladı, büyüdü, çürüdü, doydu, doğdu…. yer tümleçli Yönelme -e hali Nereye?Ulaştı Yönelme –Ayrılma Nereye?/Nereden?Gitti, geldi, Çıkma -den Nereden?Uzaklaştı vs. fiilleriydi. Geçişli fiiller ise hareketin özneden nesneye geçtiği, taşındığı fiillerdir. Bütün bu fiiller cümlede bir veya birden çok nesne talep ederler. Geçişli fiilleri iki guruba ayırabiliriz. Bunlar, bir nesne talep eden fiiller ve iki nesne talep eden fiiller olarak karşımıza çıkar. Aşağıda bir önceki sayfalardan buraya kopyaladığımız fiil örneklerini göreceksiniz. Parantez içindeki mavi renkli yazılar, fiillerin sonradan iki nesneli fiil haline nasıl geldiğini gösterir. Nesneli fiiller Akuzatif -i hali Kimi? Neyi?Yazdırdı, taşıtdı, tanıtdı, kestirti, öğrendito learn/öğrettito teach, gördüto see/ gösterdito show, anladıto understand/anlattıto tell, bildito know/bildirdito state. Datif -e hali Kime? Neye? Nereye? Baktırmak, dokundurmak, inandırmak vs. Ablatif -den hali Kimden? Neyden? Nereden? Hoşlandırmak, bıktırmak, korkutmak, sakındırmak vs. Enstrumental ile hali Kimle? Neyle? Barıştırtı, savaştırtı, dövüştürtü, tartıştırtı vs. Örnekleri gördük; Geçişli fiil nedir? Geçişsiz fiil nedir? Fiiller anlam özelliklerine göre incelendiğinde bazı fiiller, yalın halleriyle, fiilde bildirilen hareketi özne üzerinde bırakmış olarak bulunurlar. Bunlar; öldü, patladı …, öğrendi, anladı …, kandı …, korktu …, gibi fiillerdir. Bu türden fiillerde özne fiille bildirilen hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmez, geçirmez, fiil geçişsiz olarak kalır. Bundan başka bazılarında hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiş halde bulunurlar. Bu fiiller ise; yazdı, taşıdı …, dokundu, baktı …, gibi fiillerdir. Bunlarda ise özne, hareketi karşıya, bir nesneye transfer etmiştir. Ve fiil geçiş bildiren, geçişli bir fiil olarak yer almıştır. Geçişli fiillere -i halinde nesne alabilen fiiller demek yine, kimi? Neyi? sorularına cevap veren unsura nesne demek? Bir fiilin geçişli olması demekle, öznenin karşısında durup nesne görevinde yer alan bir isimle fiilin etkileşimi ve bu etkileşimin sonucunda, yani öznenin yapmış olduğu etki sonrasında nesnenin vermiş olduğu tepki kastedilir. Ali camı kırdı Neyi kırdı?. Bu cümlede cam bir nesnedir. Neyi? Kimi? Sorularına da cevap vermiştir. Hareket, bir etki-tepki sonucunda meydana gelen hareketler fiiller sınıfında olduğu için geçiş bildiren fiildir. Bu etki ve tepki ile cümlede bir nesnenin var olduğu da bilinir. Yine bu durumda özne, nesne üzerinde etkindir. Yani fiil hareketi bir nesne üzerine transfer eden, geçiş bildiren, geçişli bir fiildir. Bundan başka böyle hareketi bir nesneye transfer etmeyen; öldü, büyüdü, patladı, düştü… gibi fiillerde vardır. Bu tür fiillerde özne hareketi bir nesneye transfer etmez çünkü ortada bir nesne yoktur. Türkçede özne, fiili transfer edilen bir fiil haline getirirken –t, -r, -tür eklerini işletir. Öldürdü, büyüttü… gibi.. Yine, Türkçede özne –t, -r, -tür eklerini –i halinde nesne gerektiren; yazdı, kırdı, taşıdı, kesti… gibi geçişliliği kendinden olan nesneli fiillerle de işletir. Yazdırdı, kestirdi … gibi. Fakat bu türlü fiillerde öznenin nesnesine hareketi transfer etmesi yoktur. Yani, Öldürdü’ çekimli fiilinde özne hareketi nesnesine transfer ederken, 'yazdırdı' fiilinde özne hareketi yapmayı dahi nesnesine ettirir. Hareketi nesne üzerine transfer etmeyi belirtilmeyen başkası yapar. Bu durumda özne ifadede sadece ettiren olarak yer alır. Bu arada ; Dokundu, baktı, yaslandı, güvendi, inandı, kandı … fiilleri neye? Kime? Sorularına cevap veren nesneli fiil olsalarda; dokundu, baktı, yaslandı, güvendi …, fiilleri transferli, hareketi nesneye taşıyan fiiller, diğer, 'kandı, inandı...' fiilleri transferi olmayan, hareketin öznede kaldığı fiillerdendir. Çünkü, -t, -r, -tür ekleri dokundu_dokundurdu, baktı_baktırdı … fiillerinde hareketi ettirme; kandı_kandırdı, fiilinde bir transferi bildirir. Tersi durum, öğrendi, anladı… gibi -i halinde nesne gerektiren nesneli fiillerde vardır. Bu fiillerde fiiller kimi? Neyi sorularına cevap verselerde diğer ; yazdı_yazdırdı, kırdı_kırdırdı … fiillerinde olduğu gibi bir ettirmeden bahsetmezler. Çünkü, -t, -r, -tür ekleri fiillere eklendiğinde; anladı_anlattı, öğrendi_öğretti … görüldüğü gibi bir transferlik, bir geçişlilik bildirir. Buradan da, fiillerin –i veya –e halinde olmasıyla geçişlilik veya geçişsizlikleri arasında her zaman bir bağlantı kurulu değildir yargısı oluşturulabilir. Demek ki fiillerin direct object’ doğrudan nesne; kırdı_neyi kırdı?, dokundu_neye dokundu?, korktu_neyden korktu? Veya, indirect object’ dolaylı nesne; Kırdırdı_neyi kime kırdırdı?, Dokundurdu_kimi neye dokundurdu?... talep etmesiyle, hareketin özneden nesneye transferi meselesinde sorular üzerinden hareket etmek pek de kesin sonuç vermez. Öyleyse şöyle yapılabilir. Fiilleri kategorilerine ayırırken, talep etmiş oldukları sorularına veya nesnesinin hallerine; –i, -e, -den haline bakılmaksızın, hareketi özneye bırakan veya bırakmayan fiiller diye ayırmak gerekir. Bundan sonra, fiillerin taban anlamları, üzerlerinden oluşturulacak yargıyı kendileri verirler. Şöyle; öldü, anladı, kandı, korktu… çekimli fiillerinde hareket öznede kalır. Özne; öldürdüm, anlattım, kandırdım, korkuttum … demekle hareketi bir nesneye transfer ettim demek istemiştir. Yok böyle değilde fiiller; yazdı, kırdı, dokundu, kaktı… gibi hareketi bir nesneye taransfer etmiş fiillerdense, Özne; yazdırdım, kırdırdım, dokundurdum, baktırdım … demekle hareketi kendisinin bir nesneye transfer etmesinden değil, hareketi yaptırarak bir başkasının hareketi bir nesneye transfer etmesini sağlamaktan, sebep olmaktan, bahseder. FİİLDE ÇATI Nesnesine Göre Fiiller Fiillerde çatıyı incelerken öznesine ve nesnesine bakarak yorumlarız. Nesnesine göre fiilleri yorumlarken nesne almış mı almamış mı nesne almışken derecesi mi artırıldı gibi durumlara bakılır. Nesnesine Göre Çatılar Geçişli Nesne alan yükleme sorulan onu sorusuna cevap verir. Geçişsiz Nesne alamayan fiil çatıları Oldurgan Geçişsizken geçişli duruma gelme Ettirgen Geçişli bir fiilin geçişliliğini artrıma Aşağıdaki çalışma kağıtında örnekleri ile daha ii anlayacaksınız Öznesine Göre FiillerTıklayınız

geçişli fiil örnekleri 20 tane